Паш аарыы – шээр аарыгларнын иштинден эн-не нептеренгей аарыг, адакы орган дамчыштыр бир кижиден оске кижиже эр-кыс харылзаа кылган соонда (бир эвес, кайы бирээзи аарыг болза) халдаар халдавырлыг, айыылдыг аар-берге аарыг. Паш аарыы кижинин мага-бодунга, иштики органнарынга улуг хораны чедирип, уреп, кемдедип турар. Паш аарыы колдуунда эр-херээжен харылзаадан тыптыр.

Бичии уругларынга ада-иези болгаш чоок кады чурттап турар кижилер бо аарыгны чыпшырып болур.

Канчаар чыпшырып болурул? Кажан чангыс бажында чурттап турар кижилер амыдырал аайы-биле эдилелдерни тускай кылдыр ажыглавайн, арыг-шеверни сагывайн, эдилелдерни ниити кылдыр ажыглаан таварылгаларда бо аарыгны кадык уругларынга чыпшырып болур (чангыс аяк-савадан чемненири, чангыс чоттунар аржыыл, чангыс диш-чуур (зубная щетка), чангыс сал-чулуур ажыглаанда, аразында чангыс таакпыны тыртканда, херээжен кижи чаш уругнун аксынче дайнап олурган чемин-даа суга кааптар таварылгаларда халдаар). Ынчангаш арыг-шеверни сагыыры, ангы эдилелдерлиг болуру чугула.

Паш аарыындан канчаар аарып эгелээрил? Аарыг халдаанынын соонда, 4 неделя эрткенде, паш аарыын оскудер микроб – булургей спирохеттернин чыылган черинге чангыс азы элээн хой оюлганнар тыптыр. Ол оюлганнар аартпас-даа, кижитпес-даа болур, хевири тогерик азы борбак болур. Ойдуктуруп коорге, оларнын кадыг, кылын болганы-биле оюлганнарны кадыг шанкр деп адаар. Эр-херээжен чорук уезинде тывылган кадыг шанкр кудуку органга унер. Кадыг шанкр тывылган соонда, каш хонганда чооку чыдар бестери ыжып улгадыр, кадыг шанкр адаккы органнарга тывылганда – быгын бестери улгадыр.

Паш аарыын эмнетпээн азы чедир эмнетпээн таварылгада аарыг баш мээзинче, оорга чунунче халдаар. Ынчан эмнетпес болза кижи инвалид апарып азы олуп болур.

Паштын айыылдыы чудел дизе, аарыг кижинин чугле организиминге улуг хораны чедирер эвес, харын чаа торуттунер бичии уругларга улуг хораны чедирер. Паштан ааран херээжен кижи чедир эмнетпээнде азы эмнетпээн болза, иштиг турар уеде, бичии уруг савазында толге паш аарыын халдадып болур, ындыг таварылгаларны – торумелинден тывылган паш аарыы дээр (врожденный сифилис).

Оон тунелинде иштелиишкиннин ийиги чартыында иштиг херээжен кижи уруг дужурер азы чаш тол олуг торуттунер, чок болза бичии чаш торумелинден паш аарыглыг торуттунер.

Торумелинден эрте билдине берген паш аарыы торуттунген чаштарнын мага-бодунга, иштики органнарынга улуг хораны чедирип, урегдеп, кемдедип турар. Бо таварылгада бичии уругларнын кежинге шивишкилер тыптып болур. Торуттунген уруг аажок кошкак, куш чок болур, сырбаннаар. Ындыг чаштын озуп-сайзыраары берге болгаш куду болур. Ынчангаштын бо паш аарыынын уржуундан аарыг чаштар амы-тынындан чарлып болур.

Торумелинден паш аараан чаштарнын даштыкы хевири бертик-бежел бооп болур: баш соогу достайып, салаалары чоржайып, уштарынга чингелей бээр, баш дугу тазарып, думчуктун хевири оскерлир. Нерви системазынче ак спирохетта халдаанда чаш толдун мээзи дегдирер, мээге суг чыглып, сугланы бээр, соолунде баш мээзи буруну-биле сифилистен аарый бээр.

Торумелинден орай билдине берген паш аарыы 2 хардан ору уругларга болур. Ол аарыг чаштар «чуген» ышкаш думчуктуг, бажынын соогу достак, селеме дег буттарлыг, кулактары дыннавас, карактары болгаш сооктери аарыг, булургей спирохеттага дегдирткен болурлар. Аарыг тол 10-12 хар чедип турда, хенертен карактары согурарып, кешке оюлганнар тыптып болур.

Ынчангаш иштиг херээженнер ыяп-ла херээженнер эмчизинге (гинекологка) данзыга (учетка) эрте дээре туруп алгаш паш аарыынга тускай серологтуг хыналданы хан дужаап эртер ужурлуг. Ол паш аарыынга хынаар тускай серологтуг хыналданы иштиг херээженнин кады чурттап турар эр эжи азы оонун ээзи база ыяап-ла эртер ужурлуг.

Эмнедирин кузевээн кижилер бодунун кадыынга улуг хораны чедирип, кол-ла чуве аарыгны оске кижилерге халдадып болурлар.

Паш аарыынын когун узе эмнедип болур бе? Бир эвес аарыгны кызымаккай эмнедир болза, аарыг эмнеттинип болур. Боду эмненир чорук аарыгны эттинмезинге чедирип, организмге улуг хораны чедирер, ынчангаш аарыг кижи боду эмненмес болза эки.

Тывада паш аарыындан аараан кижилернин саны куску уеде ковей болуп турар. Чуге куску уеде дээрге, аныяктар колдуунда-ла чайгы уеде кайы хамаан чок, танывас кижилери-биле эр-херээжен чорукту кылганынын туннелинде. Ынчангаш паш аарыындан аарывас деп бодаар болза айыыл чок эр-херээжен харылзааны тудары чугула.

Эр-кыс харылзаадан тыптыр аарыглардан канчаар камгаланырыл?

1. Чугле чангыс бузурелдиг эшти тып алгаш, анаа бердинген болур болза, эр-херээжен харылзаадан тыптыр аарыглардан чайлап болур. Бир эвес презерватив чокка эр-кыс чорук кылыр дизе, кадыын хынадыр, тускай серологтуг хыналдага ханын дужаар;

2. Харылзаа туткан эжи-биле азы ог-булелиг кижилер боттарынга бердинген, шынчы болур ужурлуг, ынчангаш кыдыындан оске эр-кыс харылзаадан ойталаары чугула;

3. Паш аарыындаан камгаланырда эн-не бодуун болгаш бузурелдиг арга – презервативти (камгалал хапчыгашты) шын ажыглаары болур.

Ада-ие болуру – улуг харысаалга-дыр. Ынчангаш бо эр-кыс харылзаадан тыптыр аарыг чугле бодунарны канчаар алдынарынардан хамааржыр!

Ылангыя, аныяктар бодунун келир уезин бодап, кадык ажы-толдуг, толептиг аажы чанныг болуру чугула! Мага-бодун арыг-силиг алдынып, арага ишпейн, эр-херээжен харылзаа кылыр чорук талазы-биле шын кижизидилгелиг болурундан, арыг-шеверни сагыырындан кижинин кадыкшылы аажок хамааржыр.